حقوق متهم
متهم فردی است که به ارتکاب جرم متهم شده و پرونده او در حال رسیدگی در مراجع قضایی است. در سیستم قضایی ایران، مانند سایر نظام‌های حقوقی مدرن، حقوق متهم به منظور تضمین عدالت و جلوگیری از تضییع حقوق افراد به رسمیت شناخته شده است. در قانون آیین دادرسی کیفری و سایر قوانین مرتبط، حقوق متهم در مراحل مختلف دادرسی تعریف شده‌اند. در این متن به برخی از مهم‌ترین حقوق متهم اشاره می‌شود.
حق برائت (اصل برائت)
یکی از اصول مهم حقوقی که در قوانین ایران مورد توجه است، اصل برائت است. بر اساس اصل ۳۷ قانون اساسی ایران، «اصل بر برائت است و هیچ‌کس از نظر قانون مجرم شناخته نمی‌شود، مگر اینکه جرم او در دادگاه صالح اثبات شود.» این اصل به این معناست که تا زمانی که جرم فرد در دادگاه به اثبات نرسد، نمی‌توان او را مجرم دانست.
حق اطلاع از اتهام
هر فردی که متهم به ارتکاب جرم می‌شود، حق دارد به‌طور کامل و واضح از اتهام وارده به خود مطلع شود. طبق ماده 6 قانون آیین دادرسی کیفری، مقام قضایی موظف است قبل از آغاز تحقیقات، اتهام را به متهم تفهیم کند و دلایل اتهام را نیز برای او شرح دهد. این حق به متهم امکان می‌دهد که دفاعیات خود را بهتر آماده کند و با درک کامل از اتهامات وارده، به روند دادرسی ورود کند.
حق برخورداری از وکیل
حق برخورداری از وکیل از حقوق اساسی متهم در ایران است. طبق ماده 48 قانون آیین دادرسی کیفری، متهم حق دارد که در تمام مراحل دادرسی از وکیل استفاده کند. در برخی موارد که متهم توان مالی لازم برای گرفتن وکیل را ندارد، دادگاه می‌تواند وکیل تسخیری برای او تعیین کند تا در فرآیند دادرسی از حقوق او دفاع کند. همچنین متهم می‌تواند قبل از بازجویی با وکیل خود مشاوره داشته باشد.
حق سکوت
متهم حق دارد در طول دادرسی و بازجویی سکوت اختیار کند و از پاسخ به پرسش‌ها خودداری کند. این حق از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا متهم نباید مجبور به اعتراف علیه خود شود. همچنین قاضی یا بازپرس نمی‌توانند متهم را به دلیل استفاده از حق سکوت، تحت فشار قرار داده یا او را به مجازات تهدید کنند.
حق دفاع و ارائه مدارک
متهم حق دارد دفاعیات خود را آزادانه ارائه دهد و مدارک و شواهدی که در دفاع از خود لازم می‌داند، به دادگاه یا بازپرس ارائه کند. این حق شامل ارائه مدارک کتبی، معرفی شهود و طرح ایرادات نسبت به ادعاهای شاکی است. متهم می‌تواند از حقوق دفاعی خود استفاده کند تا از اتهامات وارده رفع ابهام کرده و بی‌گناهی خود را ثابت کند.
حق دسترسی به پرونده
طبق قوانین ایران، متهم حق دارد که به پرونده قضایی خود دسترسی داشته باشد و مدارک و اسناد مربوط به پرونده را مشاهده کند. این حق به متهم کمک می‌کند تا از جزییات پرونده خود آگاهی یابد و دفاعیات خود را بر اساس مستندات موجود تنظیم کند.
منع شکنجه و بدرفتاری
طبق اصل ۳۸ قانون اساسی ایران و ماده 169 قانون آیین دادرسی کیفری، هر نوع شکنجه و بدرفتاری با متهم به منظور گرفتن اعتراف ممنوع است. همچنین، اعترافاتی که تحت فشار یا شکنجه از متهم گرفته شود، فاقد اعتبار قانونی است و نمی‌تواند در دادگاه مورد استناد قرار گیرد. این اصل به منظور حفظ کرامت انسانی و جلوگیری از تعرض به حقوق فردی وضع شده است.
حق حضور در جلسات دادگاه
متهم حق دارد در تمامی جلسات دادگاه حاضر باشد و از جریان محاکمه خود مطلع شود. حضور متهم در جلسات دادگاه این امکان را فراهم می‌آورد که او از دلایل و مدارک ارائه‌شده توسط شاکی یا دادستان آگاه شود و به آن‌ها پاسخ دهد. در برخی موارد خاص، متهم می‌تواند تقاضا کند که دادگاه به صورت غیرحضوری برگزار شود.
حق اعتراض به احکام دادگاه
در صورتی که حکمی علیه متهم صادر شود، متهم حق دارد به رأی دادگاه اعتراض کند و درخواست تجدیدنظر یا فرجام‌خواهی نماید. این حق به متهم اجازه می‌دهد تا پرونده خود را در مراجع بالاتر قضایی بررسی مجدد کند و از وقوع اشتباهات قضایی جلوگیری شود.
حق برخورداری از دادرسی عادلانه
طبق قوانین ایران و اصول بین‌المللی حقوق بشر، متهم حق دارد از دادرسی عادلانه و منصفانه برخوردار باشد. این بدان معناست که دادرسی باید بر اساس اصول عدالت، بی‌طرفی قاضی، فرصت برابر برای دفاع و رسیدگی در مهلت معقول انجام شود. همچنین، دادگاه باید بدون تعصب و جانبداری به پرونده رسیدگی کند.
